In het Hoofdlijnenakkoord tussen de fracties van PVV, VVD, NSC en BBB wordt “uitlezen mobiele telefoons” (p.4) genoemd als maatregel om de “asielinstroom” te “beperken”.

Multidisciplinair onderzoeksteam

Een multidisciplinair team van UU-onderzoekers (Kinan Alajak en Koen Leurs, Faculteit Geesteswetenschappen; Rianne Dekker, faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie en Albert Ali Salah Faculteit Bètawetenschappen) heeft tussen Januari 2022 en September 2023 het bekijken, uitlezen en analyseren van smartphones van asielzoekers aan het begin van de asielprocedure onderzocht.

Door middel van Wet Open Overheid (WOO) verzoeken en 21 diepte interviews hebben zij het uitlezen van smartphones vanuit het perspectief van mensen die door de asielprocedure gaan, de vreemdelingenpolitie (AVIM), de IND, vluchtelingenwerk, asieladvocaten en mensenrechtenorganisaties zoals Privacy International en Amnesty International geanalyseerd.

Ineffectief

In een recent gepubliceerd open access artikel (ook beschikbaar in het Frans, Spaans en Arabisch) presenteren zij hun bevindingen en vergelijken die met de situatie in Duitsland. Smartphones en andere gegevensdragers worden vanaf 2014 bekeken als onderdeel van de inspectie van de bagage van asielzoekers. Het uitlezen en analyseren van smartphones heeft een vlucht genomen na de zogenaamde ‘Europese vluchtelingencrisis’ en de aanslagen in Parijs in 2015.

Het uitlezen heeft als doel de identiteit van asielaanvragers vast te stellen, en gevaren voor nationale veiligheid (terrorisme) en mensenhandel te bezweren. Echter deze aanpak blijkt ineffectief deze doelen na te streven. Smartphones bevatten in toenemende mate gigabytes aan data, die onoverzichtelijk zijn gestructureerd. De makers van deze data zijn niet eenduidig vast te stellen. Misinterpretatie ten gevolge van het ontbreken van contextuele informatie en uitleg over de te  analyseren berichten, contacten, foto’s, video’s, apps, geografische data en bekeken video’s vormt een groot risico.

Onrechtmatig

Daarnaast is het uitlezen van gegevensdragers een forse inperking van de rechten van asielzoekers. De Raad van State heeft geoordeeld dat er zonder toestemming van asielzoekers geen wettelijke grondslag bestaat voor het ontgrendelen en doorzoeken van smartphones. Ook heeft de Raad van State geadviseerd dat wetgeving dient te worden aangepast om nauwkeuriger te definiëren voor welke doeleinden de gegevens uit smartphones worden verzameld en hoe lang ze kunnen worden bewaard. Evelien Brouwer (Rechtsgeleerdheid, UU) beargumenteert dat het uitlezen van gegevensdragers van asielzoekers slecht verenigbaar is met hun recht op privéleven en gegevensbescherming zoals beschermd in artikel 8 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en artikelen 7 en 8 van het EU Grondrechtenhandvest.

Advies

Het onderzoeksteam beargumenteert dat asielzoekers meer invloed moeten krijgen bij het uitlezen van hun gegevensdragers, bijvoorbeeld door actief toestemming te geven wanneer zij deze data nuttig achten ter ondersteuning van hun aanvraag. Ook moeten zij in staat worden gesteld hun data in de juiste context te plaatsen om te voorkomen dat smartphone data voor de persoon spreken. Deze aanpak zou hun rechten beter respecteren en verkeerde conclusie op basis van algoritmische analyses voorkomen.

In de praktijk blijkt dat tevens dat veel asielzoekers uit onwetendheid en angst hun telefoons wegdoen, of data verwijderen, inclusief bijvoorbeeld contactgegevens van naasten of foto’s van overleden dierbaren. Dit alles omdat het op dit moment beleid is dat asielaanvragers niet worden geïnformeerd over het proces en doel van het uitlezen van smartphones. Het onderzoeksteam adviseert dat asielzoekers beter geïnformeerd worden over het doel en proces van het uitlezen van gegevensdragers bij aanvang van de asielprocedure.

Deze adviezen zijn inmiddels ook opgenomen in het Rapport fundamentele heroriëntatie asielketen “Bouwstenen voor asielbeleid & asielstelsel” opgesteld voor het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Om de informatievoorziening te verbeteren ontwikkelt het team op dit moment met stakeholders animatie-video’s, ingesproken in 9 verschillende talen die zullen worden gepubliceerd op de website Refugeehelp van Vluchtelingenwerk Nederland.

Financiering en ondersteuning

Het onderzoeksproject is mede mogelijk gemaakt door de financiering vanuit COMMIT/, een publiek-private ICT-onderzoeksgemeenschap en het Digitale Samenleving programma Universiteiten van Nederland; het UU Public Engagement fonds; het focusgebied Governing the Digital Society (GDS) en de GDS Special Interest Group Digital Migration.

Het onderzoeksteam werd geadviseerd door Evelien Brouwer (Rechtsgeleerdheid, UU), Djamila Schans van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC) Nishant Shah (Chinese University of Hong Kong, voorheen ArtEZ Hogeschool), en Stefania Milan en Huub Dijstelbloem (beiden Universiteit van Amsterdam).